Kirzs Dunyasida Uyghur Dawasi

KirzsDunyasida Uyghur Dawasi

Muhemmet Toxti

Amerika Prezidenti Barak Huseyin Obama’ning bu qetimqi Xitay ziyariti axirlashti. gerche bezi kishilik hoquq teshkilatliri Barak Obama’ning ziyariti harpisida Tibet, Uyghur we Falungong mesililiri boyiche Xitay hokumitige besim ishlitish heqqide towen besimliq kampaniye yurutken bolsimu likin bu qetimqi ziyarette Xitaydiki kishilik hoquq mesilisi Barak Obama’ning ziyaret kun tertiwige resmi shekilde kirelmidi. Xitay Prezidenti Hu Jintao bilen Beijingda otkuzulgen birleshme axbarat yeghinida Barak Obama Xitay hokumitini Dalay Lama wekilliri bilen Tibet mesilisi ustidiki kilishelmeslikni bir terep qelish uchun sohbetke undigen bolsimu bu mesile Ziyaretning kuntertiwide yoq idi. Peqet Muxpirlar aldida Hu Jintao’ning semige bu mesile selinghan boldi. Elwette buTibetlikler uchun xoshallinarliq bir xewer.Amerika Prezidinti’ning bu qetimqi Xitay ziyaritidiki meydani eslide bu yil beshida Amerika tashqiy ishlar Ministiri Hillary Clinton’ning Beijing ziyaritide tutqan pozitsiyesi bilen paralliqqa ige bolup Hillary’mu eyni waqittiki ziyarit jeryanida Kishilik Hoquq mesilisi heqqide Xitay’gha yol qoyup ikki tereplimilik hemkarliqni, bolupmu dunya miqyasidiki iqtisadiy kirizni hel qelishni tallighan we shuning bilen kishilik hoquq mesilisi soda munasiwetlirining qurbani bolghan idi. Amerika Xitay munasiwetliridiki bu ozgurushlerni yeqindin kuzetkenler uchun Barak Obama hokumitining kishilik hoquqqa tutqan meydani hich bir shekilde heyran qalarliq yengiliq emes. Chunki nowettiki weziyette Amerika’ning bu mesilini otturigha qoyghudek qolida kuchluk bir siyasi kozurimu yoq. Sewepler towendikidek:

A: Dunya Miqyasidiki Iqtisadiy Kirizning axirlishishidiki eng kuchluk halqa Xitayning qolida bolup Xitayning hemkarliqi bolmay turup Amerika’ning hazirqi iqtisadiy bohrandin chiqishi mumkin emes. Tarixining eng yuquri tashqiy qerzi (13 Trilyon Dollar, 10.5%lik ishsizlik nisbiti, weyran bolghan bankachiliq, sigortachilik sahasi, iqtisattiki turghunluq qatarliqlardin bashqa Xitay qolidiki Amerika xezinisige ait 2 trilyon dollarliq dewlet zayumi Amerika’nining iqtisadiy maniwira qabiliyitini rehin alghan weziyette. Yene bir tereptin Amerika iqtisadini janlandurushqa zorur bolghan meblegh, Iraq we Afghanistan’diki urush chiqmi, yene kelip Pakistan bilen bolghusi Talibanlarni passiplashturush eskiri herkitige kirek bolidighan barliq Kapital Washington’din emes Belki Beijing’din kiliwatidu. Beijing Amerika’ning iqtisadiy jan tomuri bolup qaldi.

B: Amerika’ning beshini aghritiwatqan Shimaliy Koriye Yadro qoralliri ixtilapning achquchi Washington’de emes belki Beijing’da. Beijing’siz Washington’ning Shimaliy Koriye mesilisini hel qelish ihtimali nahayti towen. Shimaliy Koriye Yadro qoralliri toqunushi hel qelinmay turup Amerika’ning, Alaska, Haway qatarliq shitatliri, Koriye yerim arili, Yaponiye we hetta Teywendiki stiratigiyelik menpeeti we dewlet bixeterliki kapaletke ige bolmaydu. Uning bilen qalmastin Koriye arqiliq Yadro qorallirining dunyaning bashqa xeterlik rayonlirigha we tehlikilik terror teshkilatlirighiche tarqilishining aldini elishmu Xitaysiz mumkin bolmaydu. Shunglashqa Koriyediki yadro qorallirini bir terep qelish Amerika uchun hayatiy derijide mohim.

C: Dunya miqyasidiki hawa issinmisi we uning kelgusige kelturidighan balayi apetliri emdilikte ret qilghili bolmaydighan bir noqtigha keldi. Amerika we Xitayning inirgiye serpiyati dunya inirgiye istimalining eng az 46% ni igelleydu. Yer shari miqyasidiki Korbon 4 oksit (CO2) miqtarini azaltmay turup hawa rayi issinmisining aldini elish mumkin emes. Shundaqken bu xelqara palaketning aldini alidighan ikki mohim dewlet Amerika we Xitay bolup, bu mesilide ikki dewlet arisidiki oz ara hemkarliq munasiwiti bu herketning xelqaraliq tesirge ige bolishida halqiliq rol oynaydu. Shunglashqa bu achquchluq mesilining hel qelinishida Amerika yenila Xitaygha muhtaj weziyette turiwatidu.

D: Iran we Yadro qorallirining tarqilishini cheklesh heqqidiki Amerika’ning uzun muddetlik bixeterlik siyasiti yene Xitaygha berip taqlidu. Iran’ning yadro qoralliri ishlep chiqirishi Amerika uchun stiratigiyelik ehmiyetke ige bolghan Israil’ning bixeterlikige biwaste tehdit peyda qilipla qalmastin belki Amerika teripidin axirqi 60 yilda ottura sherqte qurulghan siyasi, diplomatiyelik we stiratigiyelik tengpungluqliriningmu weyran bolishigha taqilidu. Amirika bu mesilide BDT bixeterlik kengesh ezaliridin Rosiye bilen Xitayning ishbirlikige muhtaj. Bolupmu Xitayning Iran ustidiki nopuzi yeqindin buyan bu dewletke salghan inirgiye mebleghliri sewebidin xelila ustun halette. Uning ustige Xitay’ning Iran’gha yadro qorallirini tereqqi qildurushi uchun zorur bolghan yuquri sewiyediki eskiriy texnikini teminlep berishi ihtimalliqi Amerika’ni eng kop urkutken mesilining beshida kilidu. Shunglashqa Amerika Iran yadro qoralliri mesilide hich bir ishni ihtimalgha tashlap qoyush ustunlikige ige emes.

Yuqarqi 4 sewep Amerika Xitay otturisidiki munasiwetning kelgusi tereqqiyat yonulushini belguleydighan halqiliq xelqaraliq mesililer bolup, bu mesililerning hemmiside Amerika Xitaygha muhtaj weziyette turmaqta. Burun Amerika Tashqiy Ishlar Ministirining ziyaretke kelishini qolgha kelturush uchun Xitay xuddi Rabiye Xanim’ning qoyup berilish weqeside bolghandek Xitayda "chong beliq" dep qaralghan dangliq siyasi mehbuslarni qoyup birishke mejbur bolatti. Bu Xitay uchun bir turluk ajizliq hisaplinatti. Hazir bolsa Amerika Prezidenti Beijing’gha hich bir aldinqi shertsiz keliwatidu. Uning ustilik Xitayning yardimige muhtaj bolghan halette. Mana bu Xitay Amerika arisidiki nowettiki munasiwetni chushendurup beridighan eng yaxshi grafik. Bu grafikte Xitay yuksiliwatqan kuch, Amerika bola ajizlawatqan kuch. Kimning gepinin kimge bekrek otidighanliqi korsitidighan buningdin bek tiragidiyelik bir siyasi grafik bolmisa kirek.Yeghip eytqanda Amirika’ning Xitaygha beridighan kop bir nimisi yoq. likin Xitaydin alidighanliri nahayti kop. Yeni bergenning qoli alghandin ustun bolghandek Xitayning qoli hazir Amerika’din ustun turiwatidu.Shu seweptin Amerika'ning Xitaygha kishilik hoquq mesiliside besim qelishi quruq geptin bashqigha yarimaydu. Amerika’ning tekrar burunqi halitige qaytip kelishi, Amerika’ning xelqara sehnidiki eghirliqining artishi del yuqarqi mesililerning hel qelinishigha baghliq. Bu mesililer Xitaysiz hel bolmaydu.Uyghur dawasi bundaq sharayitta ammiwi diplomatiye’ge (public diplomacy) teximu kop waqit chiqirishi, Amerika bashliq gherp dunyasida Uyghur mesilisi boyiche ammiwi aydinglitish herkitige ehmiyet berishi, yene bir tereptin paydilinishqa tigishlik barliq tashqiy kuchler bilen zich hemkarliqta bolup bu dawaning janliqliqini qoghdap qelish uchun kuch chiqirishi mohim ehmiyetke ige. Uyghur dawasi mumkin bar “chechilghaq ( irretational)” , “Xapighan (stressed)” we “toqunush ulghaytidighan ( confrontational) soz we herkketin ozini uzaq tutup mumkin bar teximu emiliy, semimiy we insanchil bir dawa tusige qedem qoyushi mohim. Xitayning wehshiyliki uchun nime disek teswirleshke ajizliq qilimiz. Likin public diplomacy’ningmu ozining yoli we usuli bar. Xuddi Dalay Lama ozining gheziwini, nepritini qanchilik basalighan bolsa we ikki gepning beride Xitay’gha motidil bir pozitsiye tutup tashqiy dunyaning teqdirini qolgha keltureligen bolsa Uyghurlarmu sinap korse yamani yoq. Qan qanda yuyulmaydu. Qanxorluqni we qanxorluq namini Xitaygha otkuzup berip, hich bolmisa public diplomacy uchunmu bolsa motidil bayanlar bilen toqunushni hel qilishni telep qilghuchi terep bolup korunushimiz milli menpeetimizge uyghun kilidu. Buning teslimiyetchilik bilen hich alaqisi yoq.Uningdin bashqa hazirghiche tashqiy dunyada qolgha kelturulgen diplomatik munasiwetlerni yenimu ilgirlitishke urunush, bir xata bayan we namuwapiq bir bayanat bilen putun dawaning ishenjiliklikini yoqqa chiqiriwitishtek nahayti erzan xataliqlardin saqlinish bolsa hergiz untushqa bolmaydighan mohim nesihetur.