Xitayning lopnurdiki yadro sinaqlirida 1 milyon 400 ming adem atom zerbisige uchrighan

2009-04-20

Xitay 1964 ‏- Yildin 1996 ‏- Yilghiche lopnurdiki "miren" yadro tejribe meydanida yer asti - Yer üsti bolup jemiy 46 qétim yadro siniqi élip barghan idi. Dairiler bu sinaqlarning perde arqisidiki sirlarni ashkarilap baqmighan. Peqet yéqinda yaponiyilik fizika alimi jun fakadaning tetqiqat doklati bu sahediki boshluqni melum derijide toldurghan.

www.timesonline.co.uk Din élindi. Maqale aptori Michael Sheridan.
Süret, jun takadaning tetqiqat doklati toghrisida tepsili xewer bergen, engliye "taymiz" géziti tor bétidiki maqale bésilghan betning körünüshi.
Jun fakada lopnurdiki yadro sinaqlirida bir milyon 400 ming ademning radiatsiyining tesirige uchrighanliqini ilgiri sürgen.Yaponiyilik fizika proféssori jun takada xitayning lopnur rayonida élip barghan yadro sinaqlirining radiatsiyilik tesiri üstide tetqiqat élip bérip, bu sinaqlarda yerlik puqralar, etraptiki rayonlar xelqi we yadro siniqigha qatnashqan xitay eskerliridin bolup 1 milyon 400 ming ademning radiatsiyilengenlikini, 190 ming ademning ölgenlikini ilgiri sürgen.
Takada xitayning 1976 ‏- Yili 17 ‏- Noyabir küni élip barghan yadro siniqini "hawadiki sunami" dep teripligen. Takada shu qétimqi yadro siniqining küchi amérika 1945 - Yili xiroshimagha tashlighan atom bombisining küchidin 320 hesse qudretlik ikenliki, hawa boshluqidiki tejribide etraptiki rayonlargha yéyilghan radiaktip maddilarning chérnobildiki yadro weqeside tarqalghan radiaktip maddilardin 4 milyon hesse köp ikenlikini hésablap chiqqan.Jun takadaning tetqiqat doklati xelqara axbarat wastilirining diqqitini qozghighan bolup, engiliye "taymiz" géziti aldinqi künki sanida melumat bérip, yaponiyilik proféssorning tetqiqat doklati toghrisida tepsili uchur bergen. "Taymiz" gézitining xewiride eskertishiche, takadaning tetqiqat doklatidin xitayning lopnurdiki yadro sinaqliri we uning tesiride ölgen ademlerning sani, bashqa her qandaq bir döletning yadro sinaqlirida ölgen adem sanidin zor derijide éship ketkenliki melum bolghan. Proféssor jun takada xitay yadro siniqi yolgha qoyghan 32 yilda bir milyon 480 ming ademning radiatsiyilengenlikini, ularning ichidiki 190 ming ademning radiatsiyilinishke munasiwetlik késellikler sewebidin ölgen bolushi mumkinlikini bildürgen. Proféssor takada "yadro chang tozanliri" ning qedimi yipek yoli boyidiki yéza - Kentlerge tarqalghanliqini, yadro sinaqlirining qurbani yerlik uyghurlar, xoshna rayonlardiki tibetler we xitaylarni öz ichige alidighanliqini tekitligen bolup, yadro sinaqlirining tesiri yiraqtiki qazaqistangha qeder yétip barghanliqini ilgiri süridu. Ürümchi tömüryol doxturxanisining sabiq doxturi, hazir engiliyide yashaydighan enwer toxti ependi bu sahede mexsus tetqiqat élip barghan izdengüchilerning biridur. U, turpan we qumullar yadro siniqining éghir tesirige uchrighan jaylar ikenlikini bildürdi.Xitay 1990 ‏- Yili 5 ‏- Ayda pakistan üchün yadro siniqi ötküzgen bolup, takada xitayning 1976 ‏- Yili 17 ‏- Noyabir küni élip barghan yadro siniqini "hawadiki sunami" dep teripligen. Takada shu qétimqi yadro siniqining küchi amérika 1945 - Yili xiroshimagha tashlighan atom bombisining küchidin 320 hesse qudretlik ikenliki, hawa boshluqidiki tejribide etraptiki rayonlargha yéyilghan radiaktip maddilarning chérnobildiki yadro weqeside tarqalghan radiaktip maddilardin 4 milyon hesse köp ikenlikini hésablap chiqqan. Engiliyidiki enwer ependi yadro siniqining tesiri uzun yillar dawam qilidighanliqini bildürdi. Proféssor takada, lopnurdiki yadro sinaqlirining ziyankeshlikige uchrighuchilar yalghuz puqralar bilen cheklenmeydighanliqini eskertidu. U doklatta yadro siniqida wezipe ötigen xitay 8023 ‏- Herbiy qisimidiki eskerlerning salametliki weyran bolghanliqini, ularning partlash meydanigha kirishke mejburlanghanliqini, 8023 ‏- Qisimdiki eskerlerning éghir derijide radiatsiyilinip, köp qisimi ölgen, hayat qalghanlirining bolsa hazir tölem telep qiliwatqanliqini bildürgen. Lékin engiliyidiki enwer ependi yerlik xelqning hayatigha xewp yetküzüwatqan nerse yalghuz yadro siniqi emesliki, buningdin bashqa yene xitayning rayondiki biologiyilik tejribixaniliriningmu roli barliqini agahlandurdi." Taymiz " gézitining bu heqqidiki xewiride yene xitay herbiy dairilirining lopnurdiki partlash meydanining etrapigha béyjing yer asti poyiz istansisigha oxshitip, mexsus poyiz wogzali salghanliqini, bu arqiliq yer asti poyiz istansisining yadro hujumigha qanchilik berdashliq béreleydighanliqi üstidin sinaq élip barghanliqini, eskerlerning " at üstide peqet gaz maskisi taqapla tejribe meydanigha yollanghanliqini" bildürgen. Enwer ependi, buning xitay dairilirining rayonda jiddi tedbirlerni qollinishi zörür mesile bolup qalghanliqini agahlandurdi. Xitay özining lopnurdiki yadro siniqini 1996 ‏- Yili toxtatqan bolup, bu 32 yilda jemiy 46 qétim tejribe élip barghan. Bu tejribilerning 22 qétimliqi yer astida 23 qétimliqi hawada ötküzgen. Takada xitayning hawa boshluqidiki yadro siniqi axirqi qétim 1980 ‏- Yili élip bérilghanliqini, lékin yer asti yadro siniqining 1996 ‏- Yilgha qeder dawamlashqanliqini tekitligen.

erkin